فلسفۀ تاریخ، ج 1، ص:18

چون معاصر با پادشاهان قاجار بوده تاریخ را طوری نوشته که مطابق میل آنها بوده است. فتحعلی شاه از آن طرف، شهرهای ایران را از دست می‏داد، او می‏گوید: «در ذکر جهانگشایی خاقان فتحعلی شاه». کدام جهانگشایی؟! درباره امیرکبیر که ناصرالدین شاه او را می‏کشد، می‏گوید به فلان بیماری مبتلا شد، شکمش آماس کرد و مرد؛ نمی‏نویسد که امیرکبیر را کشتند.

البته مسئله دیگری هست و آن این است که آیا حقیقت تاریخی برای همیشه قابل کتمان است؟و یا اینکه نه، حقیقت بالاخره خود را ظاهر می‏کند ولو به‏طور موقت رویش را بپوشانند؛ بعد از مدتها هر جور باشد خودش خودش را آشکار و ظاهر می‏کند، به یک شکلی بیرون می‏آید- که برای این قضیه، نمونه خیلی زیاد است- و این خود یک اصلی است.

پس درباره مسئله ارزش تاریخ نگاری، گفتیم بسیاری از مورخین که اصلًا دروغ نویس‏اند و نمی‏شود به آنها اعتماد کرد که عالماً عامداً حقیقت را کتمان نکرده باشند. تازه تاریخ نویس‏های راستگو که حاضر نبوده‏اند یک کلمه دروغ بنویسند باز هم به علت اینکه تاریخ را برای یک منظور خاص می‏نوشتند، انتخاب می‏کردند؛ یعنی حوادثی که در خارج واقع شده به منزله ماده بوده برای اینکه او به این ماده، صورت و شکل بدهد، هیچ دروغ هم نگفته است. مثلًا اگر شما به آقای بروجردی ارادت داشته باشید، در زندگی آقای بروجردی اینقدر نقاط نورانی و خوب هست که شما می‏توانید یک کتاب پر بکنید، بعد آقای بروجردی می‏شود یک مرد قدّیسی که سراسر زندگیش همه خیر است و برکت و فضیلت. و اگر شما با آقای بروجردی بد باشید، حتماً آقای بروجردی در زندگیش یک نقاط ضعفی هم دارد، می‏روید از راستها هم انتخاب می‏کنید، هیچ هم دروغ نمی‏گویید، در طول زندگی هشتاد ساله این مرد شما می‏توانید یک عده داستان [از این نوع‏] پیدا بکنید، همه هم داستانهای راست باشد، بعد بگویید این آقای بروجردی است. در صورتی که آقای بروجردی نه این است نه آن، آقای بروجردی مجموع اینهاست؛ یعنی انسانی است که هم آن را داشته و هم این را. ولی وقتی شما می‏خواهید از آقای بروجردی یک چهره خوب ترسیم کنید آنها را انتخاب می‏کنید، دروغ هم نگفته‏اید، و وقتی می‏خواهید از آقای بروجردی یک چهره بدی رسم کنید، اینها را