فلسفۀ تاریخ، ج 1، ص:17

درست شد «1». دیگر نمی‏شود از قتل آن ولیعهد یک ضابطه کلی درست کرد. پس مسئله تصادف غیر از مسئله علت نداشتن است.

ارزش تاریخ‏

مسئله دیگر مسئله ارزش تاریخ است. این هم باید به دو مسئله تجزیه شود: یکی مسئله ارزش فی نفسه تاریخ- تاریخ به همان معنای سرگذشت جامعه بشر، و ارزش تاریخ یعنی ارزش شناخت سرگذشت جامعه بشر- مثل اینکه می‏گویید «ارزش روان شناسی». یک وقت انسان می‏خواهد بگوید آیا تاریخ (یعنی شناخت واقعی جریان گذشته) ارزش دارد یا ارزش ندارد؟ این یک مسئله است؛ مسئله دیگر مسئله ارزش تاریخِ ثبت شده است، یعنی تاریخ نگاری‏ها. این یک مسئله‏

دیگری است که جداگانه باید طرح کرد؛ یعنی چقدر می‏شود به تاریخهای مکتوب و به آثار تاریخی اعتماد کرد؟ اینجاست که نظریه‏های افراطی و تفریطی وجود دارد. بعضی صرفاً ملّا لغتی هستند و همین قدر که کتابی و یک نسخه خطی را پیدا کنند که مثلًا در هفتصد سال پیش نوشته شده یا در فلان جا چاپ شده، این دیگر برایشان وحی مُنزَل است.

یک عده اساساً بکلی تاریخ را بی‏ارزش می‏دانند از باب اینکه می‏گویند: انسان هیچ وقت نمی‏تواند خودش را از تعصبات و جانبداریها و عقده‏ها و کینه‏ها تخلیه کند. همه تاریخها را انسانهایی نوشته‏اند که می‏خواسته‏اند منظور خاص خودشان را در لباس تاریخ بنویسند. بعضی از آنها اساساً جعل می‏کردند و دروغ می‏گفتند. اینها افرادی بودند که در دربار سلاطین و پادشاهان بودند؛ همیشه به گونه‏ای وقایع را می‏نوشتند که مطابق میل دل آنها باشد؛ و حتی مورخینی که انسان از آنها انتظار ندارد، این‏جور چیزها از آنان دیده می‏شود. مثلًا صاحب‏ ناسخ التواریخ‏ تا حدی که سراغ داریم مرد متدینی بوده، اما تاریخش زیاد اعتبار ندارد چون یکتنه بوده و کار دیگر هم داشته و این همه تاریخ نویسی کار یک نفر نیست که بخواهد تاریخ دنیا را بنویسد. ولی باز هم شاید معتبرترین تاریخی که او از نظر خودش نوشته تاریخهای دور است. تاریخ زمان خودش را هم نوشته (تاریخ قاجاریه) اما هیچ اعتبار ندارد.

______________________________

(1)ممکن است اشخاص دیگر که منکرند بگویند خیر، آن ظاهر قضیه و بهانه بود، علت چیز دیگری بود.