قيام و انقلاب مهدی عليه‏السلام‏ صفحه: 16

رفتن، يعنی بيرون رفتن در اين زمان معين و با اين مشخصات معين، چنين ملاقاتی هست و لزوماً بر آن مترتب می‏گردد.

ما هنگامی كه معلولی را با طبيعت كلی يك علت بسنجيم و آن را لازمه آن طبيعت به طور كلی و عام و شامل نيابيم، نام «تصادف» روی آن می‏گذاريم.

امور تصادفی تحت ضابطه كلی درنمی‏آيد و قانونی علمی نمی‏تواند داشته باشد، زيرا قوانين علمی عبارت است از جريانات كلی و عمومی طبيعت.

ممكن است كسی تحولات تاريخی را يك سلسله امور تصادفی و اتفاقی يعنی اموری كه تحت قاعده و ضابطه‏ای كلی درنمی‏آيد بداند، از آن جهت كه مدعی شود جامعه چيزی جز مجموعه‏ای از افراد با طبايع فردی و شخصی نيست؛ مجموع حوادثی كه به وسيله افراد به موجب انگيزه‏های فردی و شخصی به وجود می‏آيد منجر به يك سلسله حوادث تصادفی می‏شود و آن حوادث تصادفی منشأ تحولات تاريخی می‏گردد.

نظريه ديگر اين است كه جامعه به نوبه خود، مستقل از افراد، طبيعت و شخصيت دارد و به اقتضای طبيعت و شخصيت خود عمل می‏كند. شخصيت جامعه عين شخصيت افراد نيست، بلكه از تركيب و فعل و انفعال فرهنگی افراد، شخصيتی واقعی و حقيقی به وجود می‏آيد، آنچنان كه در هر مركّب از مركّبات بی‏جان يا جاندار چنين است. عليهذا جامعه، طبيعت و خصلت و سنت و قاعده و ضابطه دارد، يعنی طبق طبيعت خود عمل می‏كند و عملها و عكس‏العملهايش طبق يك سلسله‏

قوانين كلی و عمومی قابل توضيح است.

پس تاريخ آنگاه فلسفه دارد و آنگاه تحت ضابطه و قاعده كلی درمی‏آيد و آنگاه موضوع تفكر و مايه تذكر و آيينه عبرت و قابل