شرح منظومه‏، ص: 217

مجامع» را توضیح دهیم:

«عدم مقابل» یعنی عدمی که با وجود شی‏ء قابل اجتماع نیست، بلکه بین آنها تقابل است؛ آنجا که عدم است وجود نیست و آنجا که وجود است عدم نیست. مثلًا وقتی می‏گوییم فلان شی‏ء در زمان پیش نبود و اکنون هست، البتّه واضح است که در آن زمان که نبود امکان نداشت که در عین نبودن وجود داشته باشد و اکنون هم که وجود دارد نمی‏شود که نبوده باشد. پس این وجود و عدم قابل جمع شدن نیستند و مقابل یکدیگرند. لهذا عدم زمانی را به «عدم مقابل» تعبیر می‏کنند.

و امّا «عدم ذاتی» عبارت است از لیسیت ذاتیه و لا اقتضائیت ذات؛ یعنی اینکه ذات شی‏ء به خودی خود نه اقتضای موجود شدن دارد و نه اقتضای معدوم شدن، پس اگر موجود شود به حکم علّت خارجی است و اگر هم معدوم شود باز به حکم علّت خارجی است. این عدم، یعنی لا اقتضائیت ذاتی، با موجود بودن منافات ندارد؛ یعنی یک شی‏ء می‏تواند در همان حال و در همان زمان که موجود است از نظر ذات لا اقتضاء باشد. پس این عدم با وجود شی‏ء قابل جمع شدن است و لذا آن را «عدم مجامع» می‏گویند یعنی عدمی که با وجود شی‏ء قابل جمع شدن است.

اکنون اشکالی که در اینجا هست این است که این عدم که به آن «عدم مجامع» می‏گویند در واقع عدم این شی‏ء موجود نیست، بلکه عدم اقتضاست که در مقابلش وجود اقتضا قرار دارد، و سرّ اینکه این عدم با این وجود قابل جمع شدن است این است که هر یک از این وجود و عدم مربوط به یک شی‏ء خاصّ است (یعنی این شی‏ء). بنابر این، تقسیم عدم به عدم مقابل و عدم مجامع، تقسیم حقیقی نیست و اگر واقعا این عدم، عدم این شی‏ء می‏بود در آن وقت می‏بایست مجامع بودن و مجامع نبودن را از همان لحاظ ذات و مرتبه در نظر بگیریم نه از لحاظ زمان، و لذا از این نظر بین آنها تقابل خواهد بود، همان طوری که بنا بر نظریه «حدوث دهری» عدم دهری در عین اینکه زمانی نیست مجامع هم نیست یعنی یک نوع تقابل دارد.

اکنون مسأله‏ای که مطرح می‏شود این است که در تعریف «حدوث» گفته می‏شود که حدوث عبارت است از مسبوقیت وجود به عدم، و چنانکه می‏دانیم این مسبوقیت وجود شی‏ء به عدم بر دو قسم یا بیشتر از دو قسم است. حال باید ببینیم که این انقسام و اختلاف از چه ناحیه‏ای پدید می‏آید. «مسبوقیت وجود شی‏ء به عدم آن» که در تعریف «حدوث» گفته می‏شود بیش از سه واژه (یا سه معنی مستقل) را شامل