درسهای اسفار، ج 5، ص: 20
ایشان همیشه اصرار دارد که به موازات برداشته شدن این مشکلات از سر راه عقل، باید مشکلات اخلاقی هم از سر راه قلب و دل برداشته شود.
در اینجا عنوان این است: «مرحله هشتم در تتمه احوال حرکت». حاجی می‌فرمایند: «در اکثر نسخ، عنوان به همین صورت است». معنی حرف حاجی این است که در همه نسخه‌ها این طور نیست. به علاوه این غیرمنطقی است که تتمه احوال حرکت، مرحله‌ای جداگانه باشد. مرحوم آخوند از «امور عامه» تعبیر به «مراحل» می‌کند و قهرا مسائل حرکت همه یک منزلند و نباید به منزله دو مرحله تلقی شوند. علاوه بر اینها ـ به قول حاجی ـ ایشان عنوان مرحله هفتم را «قوه و فعل» قرار داد و «قوه و فعل» اعم از حرکت است و بحث حرکت را تحت عنوان یک فصل شروع کرد، آنوقت چطور می‌شود «تتمه احوال حرکت» یک مرحله مستقل باشد؟! حاجی احتمال می‌دهند که این غلط، از نساخ باشد.
ما در اولین جلسه این درس گفتیم که به طور کلی در کتاب اسفار یک تشویشی از نظر ترتیب مراحل وجود دارد. حتی در کتابهای چاپ سنگی «قوه و فعل» تحت عنوان «مرحله رابعه» ذکر شده است و حال آنکه طبق ترتیب موجود، مرحله هفتم می‌شود. البته احتمال اینکه «قوه و فعل» مرحله چهارم باشد هست؛ چون در باب «قوه و فعل» بارها اشاره می‌کند که فلان مسأله را بعدا خواهیم گفت و حال آنکه به حسب ترتیب موجود که «قوه و فعل» به عنوان مرحله هفتم ذکر شده این مسائل قبلا گفته شده است.
ما عقیده راسخ داریم که مسوّده‌های کتاب اسفار به دست خود مرحوم آخوند به صورت یک مبیضه کامل در نیامده است، لذا این طور بی‌نظمیها در این کتاب هست. در اینجا احتمال قوی می‌دهیم که همین طور که حاجی فرموده‌اند، این مرحله را نساخ اضافه کرده باشند؛ چون دیده‌اند در جلد اول چاپهای سنگی، بعد از این مرحله تنها دو مرحله «حدوث و قدم» و «مسائل عقل و عاقل و معقول» وجود دارد و بنابراین مجموع مراحل نُه مرحله می‌شود؛ آنوقت برای اینکه «تلک عشرةٌ کاملة» بشود یکی از این مراحل را شکسته‌اند تا مجموعا ده مرحله درست شود. ولی نیازی به این کار نبوده است. اینها توجه نکرده‌اند که بحث «جواهر و اعراض» که به صورت جلد دوم اسفار در چاپ قدیم است همان مرحله دهم است و جزء امور عامه است. خیال کرده‌اند همه ده مرحله باید در جلد