درسهای اسفار، ج 5، ص: 21
اول کامل شود، لذا این مرحله هشتم را درست کرده‌اند[1] .
بنابراین حق این است که این مبحث خودش یک فصل از مرحله هفتم باشد و مرحله دهم همان مبحث «جواهر و اعراض» است که در چاپهای سنگی قدیم، جلد دوم است. اتفاقا در چاپهای قدیم در اول «جواهر و اعراض» یک کلمه «المرحلة» نوشته شده است ولی به اینکه مرحله چندم است اشاره نشده است. گویا دیده‌اند اگر بنویسند «المرحلةُ الحادی عشر» باز تعداد مراحل عدد شکسته‌ای می‌شود، لذا «المرحلة» را نوشته‌اند و عددش را ذکر نکرده‌اند. حال برویم سراغ اصل مطلب.
منشأ تضاد حرکات چیست؟
قبلا گفته‌ایم که حرکت نیازمند و متقوم به شش چیز است: ما منه (مبدأ)، ما إلیه (منتها)، ماعنه (فاعل)، ما به (موضوع)، ما فیه (مسافت)، و ما علیه (زمان). مسأله دیگری که شیخ در جاهای متعددی از شفا مطرح کرده است و در دو سه ورق دیگر در اسفار هم خواهد آمد، مسأله تماثل و اختلاف و تضاد حرکات است. در این مسأله بحث می‌شود که آیا می‌توان گفت بعضی از حرکات از قبیل متماثلین‌اند[2] ، بعضی از حرکات از قبیل متجانسین‌اند[3] و بعضی از حرکات از قبیل متضادین؟ این مسأله بعدها خواهد آمد و در همان جا هم گفته خواهد شد که چه چیز منشأ تضاد در حرکات است. در باب تضاد و حرکت، مسائل زیادی هست که بعضی از آنها در مباحث «جواهر و اعراض» گفته شده و بعضی در مباحث گذشته گفته شده و بعضی هم در اینجا گفته می‌شود.
مسأله‌ای که فعلا اینجا مطرح است این است که منشأ تضاد حرکات چیست؟ آیا منشأ تضاد حرکات تضاد فاعلهاست یا تضاد موضوعات است یا تضاد زمانهاست یا تضاد مسافت است؟ هیچ کدام از اینها منشأ تضاد حرکات نیست. منشأ تضاد حرکات فقط و فقط تضاد ما منه و ما إلیه است؛ یعنی دو حرکت اگر از نظر مبدأ و منتها با یکدیگر تضاد داشته باشند با یکدیگر متضادند، ولی اگر از نظر مبدأ و منتها تضاد و یا شبه تضاد نداشته باشند با یکدیگر تضاد پیدا نمی‌کنند. این مسأله که غیر از تضاد ما منه و ما إلیه چیز دیگری منشأ تضاد حرکات نیست بعدا خواهد آمد، اما اینکه تضاد ما منه و ما إلیه منشأ تضاد حرکات
[1] . نساخ از اين كارها زياد می‌كنند.
[2] . يعنی افراد نوع واحدند.
[3] . يعنی دو نوع از جنس واحدند.