درس‌های اسفار، ج 2، ص: 12

الحرکه». پس مقصود فلاسفه از موضوع، قابل و به تعبیر دیگر «ما به الحرکه» است.

عنوان فصل دوازدهم‏ «فی اثبات المحرک الاول» بود و در آنجا گفتیم که اساس آن فصل بر این است که حرکت نیاز دارد به فاعل و قابل هر دو، گرچه مرحوم آخوند در آنجا درباره این مطلب خیلی بحث نکرده بود. در آن فصل که فصل مفید و مهمی هم بود گفته شد که فاعل حرکت نمی‏تواند همان قابل حرکت باشد. ما مطالب آن فصل را در اینجا تکرار نمی‏کنیم ولی اجمالًا برای اینکه معنای «موضوع» روشنتر شود همین قدر عرض می‏کنیم که حرکت امری است «بین القوة و الفعلیة» [و در عین حال‏] فعلیت خاصی است: «کمال اول لما بالقوة من حیث إنه بالقوة». حرکت نیازمند به چیزی است که آن را قبول کند که به آن «متحرک» می‏گویند. پس وقتی می‏گوییم حرکت نیازمند به موضوع است یعنی نیازمند به چیزی است که حرکت را بپذیرد، که همان «متحرک» یا «قابل» است و اگر درباره حرکت می‏گوییم فاعل باید غیر از قابل باشد یعنی محرک باید غیر از متحرک باشد.

چه چیزی می‏تواند موضوع حرکت باشد؟

حال بحث در این است که آن چیزی که موضوع حرکت است و حرکت را قبول می‏کند چه می‏تواند باشد؟ فلاسفه معتقدند که آن چیزی که حرکت را قبول می‏کند نه می‏تواند قوه محض و فاقد هر نوع فعلیتی باشد و نه می‏تواند فعلیت محض و فاقد هر نوع قوّه‏ای باشد بلکه باید امری باشد که مرکب باشد از حیثیت بالفعل و حیثیت بالقوه. یگانه موجودی که مرکب است از دو حیثیت بالفعل و حیثیت بالقوه «جسم» است. اگر ما به فرض محال موجود دیگری غیر از جسم می‏داشتیم که مرکب از دو حیثیت فعلیت و قوه بود آن امر دیگر هم می‏توانست موضوع حرکت واقع شود.

پس برهانی که اقامه می‏کنند بر اینکه موضوع حرکت باید جسم باشد از این راه است. بنابراین مجردات، یعنی ذات واجب تعالی و عقول مجرده متحرک نیستند چون «بالفعل من کل جهة» هستند. هیولای اولی‏ هم نمی‏تواند موضوع مستقلِ حرکت باشد چون «بالقوة من کل جهة» است. همچنین صورت جسمیه یا صورت نوعیه مجزای از هیولی و ماده، متحرک نیستند. پس چه چیزی متحرک است؟ آن چیزی که مرکب است از ماده و صورت، از «مابالقوه» و «مابالفعل»، که نامش جسم‏است.

پس جسم و جوهر جسمانی می‏تواند متحرک باشد به این معنا که می‏تواند موضوع حرکت باشد. پس اجسام عالم می‏توانند موضوع حرکت واقع شوند یعنی می‏توانند در