درس‌های اسفار، ج 2، ص: 13

مرتبه بعد از وجودشان، در مرتبه زائد بر وجودشان موضوع یک سلسله حرکات «وارد بر جسم» باشند. اما به این بیان، اینکه حرکت «در خود جسم» باشد دیگر امکان پذیر نیست، چرا؟ برای اینکه حرکت نیازمند به موضوعی است که آن موضوع، خودش باید جسم باشد. آنوقت اگر حرکت در خود جوهر جسم باشد حرکت بلاموضوع می‏شود. اینکه این مطلب را در اینجا گفته‏اند برای این است که بیانی که دیگران داشته‏اند مورد توجه باشد چون این حرف بعداً رد خواهد شد.

نتیجه این فصل چه خواهد بود؟ نتیجه آن، مسئله‏ای است که هم با بحث حرکت جوهری مرحوم آخوند ارتباط پیدا می‏کند و هم با بحثهای امروز. حال که هر جا حرکتی در عالم وجود داشته باشد، باید جسمی وجود داشته باشد که آن جسم حرکت را بپذیرد، پس حرکت نمی‏تواند در جایی صورت بگیرد که اصلًا جسمی در کار نباشد، که گفتیم جسم امری است بین القوة و الفعلیة و به تعبیر دیگر مرکب از قوه و فعل.

در فرضیات امروز این مطلب گاهی به چشم می‏خورد که می‏گویند در جایی که حرکت وجود دارد، هیچ لزومی ندارد که ما فرض متحرک بکنیم، مثل موج بدون متموّج. موج وجود دارد؛ دیگر چه لزومی دارد که فرض کنیم شیئی وجود دارد که موج را می‏پذیرد و آن هم لزوماً باید جسم باشد. یا در باب نور بعضی می‏گویند که نور اساساً موج است نه یک چیزی که دارای موج است. اگر کسی بگوید موج نیازمند حامل است و یک چیزی باید باشد که موج را حمل کند این، تعبیر دیگری از نظریه فلاسفه است که حرکت احتیاج به موضوع دارد. اما اگر کسی بگوید هیچ لزومی ندارد که برای موج، حامل فرض کنیم معنایش این است که موج وجود دارد بدون اینکه پای جسمی در کار باشد.

اما صدرالمتألهین همین نظریه‏ای را که در ابتدا ذکر می‏کند در «فی حکمة مشرقیة» رد می‏کند اما نه به این معنا که حرکت وجود دارد و جسم وجود ندارد که در برخی نظریات امروز مطرح است بلکه به این معنا که لزومی ندارد که ما جسم را موضوع حرکت قرار دهیم زیرا فرضیه موضوع داشتن حرکت معنایش این است که جسم باید صرف نظر از حرکت قبلًا تحصل داشته باشد. نظریه فلاسفه قبل از ملاصدرا این است که برای تحقق حرکت همیشه باید جسمی وجود داشته باشد و آن جسم باید متحصل بوده و نوعیت آن تمام باشد تا حرکت بر آن عارض شود. پس موضوع داشتنِ حرکت از نظر این فلاسفه به این معناست که جسم باید به نحو تام النوعیه و تام التحصل وجود داشته باشد و بعد حرکت را بپذیرد. دست من که حرکت می‏کند قطع نظر از این حرکت، یک موجود تام و