نبرد حق و باطل، ص 12

فاعل علی الاطلاق است، همه مخلوقات فعل او محسوب می‏شوند و لذا ضعف و نقص دارند. لازمه فعل بودن، ماهیت داشتن است و همین طور فعل فعل یک درجه از او نازل‏تر است. به این ترتیب نیستی در عین اینکه اصالت ندارد در هستی راه پیدا می‏کند تا می‏رسیم به عالم طبیعت یا ناسوت که از نظر حکمای الهی ضعیف‏ترین و ناقص‏ترین عوالم وجود است. در اینجا نشانه‏های ضعف وجود که به یک اعتبار نشانه‏های ماهیت و نیستی است، بیشتر پدیدار می‏شود. پس شرّ و باطل در عین حال که اصالت ندارد و از سنخ وجود نیست، از لوازم لا ینفک درجات پایین هستی است.

به این ترتیب، نظام هستی را اگر از آن جهت که هستی است نظر کنیم، باطل و ماهیت و نیستی در آن راه ندارد. از بالا که نگاه کنیم نور است، امّا از پایین که نگاه کنیم سایه می‏بینیم. سایه یک جسم لازمه جسم است که در عین اینکه اصالت ندارد (و هر چه هست نور است) امّا به واسطه آن جسم برای ذهن ما نمود پیدا می‏کند. سایه چیزی نیست جز نبودن نور در یک محدوده و بودن نور در اطراف آن.

حکمت الهی همه چیز را در «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم» خلاصه می‏کند، می‏گوید «ظهر الوجود بسم اللّه الرّحمن الرّحیم» یعنی هستی به نام اللّه رحمان و رحیم به ظهور

می‏رسد؛ و از یک دید خیلی عالی، عالم جز اللّه و رحمانیت اللّه و رحیمیت اللّه چیز دیگری نیست. تصوّر این معنا مشکل است امّا خیلی عالی و لطیف است و اگر انسان این نکته را درک کرد بسیاری از مسائل برای او حل می‏شود. در این بینش، عالم دو چهره دارد: چهره ازاویی و چهره به سوی اویی. چهره ازاویی رحمانیت خداست و چهره به سوی اویی رحیمیت خدا. سایر اسماء الهی اسمهای تبعی هستند، درجه دوم و سوم‏اند. خداوند، جبّار و منتقم هم هست، امّا اصالت از رحمانیت و