نقدی بر مارکسیسم‏، ص: 249

ویلیام جیمز هم روی یک تجربه‏های روانشناسی به این مطلب رسیده است؛ او هم می‏گوید: ضمیرهای افراد در باطن یک نوع ارتباط و اتصال با یکدیگر دارند که غالبا به آن اتصال آگاه نیستند؛ یک شخصی که تزکیه نفس بکند می‏تواند به ضمایر دیگر اطلاع پیدا کند از راه ارتباط درونی ضمایر با یکدیگر، ارتباطی که ناشی از اتصال همه به منبع الهی می‏باشد.

جامعه‏شناسی این حرف را نمی‏زند، جامعه‏شناسی می‏گوید: افراد بعد از ترکیب، یک «خود» و یک واقعیت فرهنگی به وجود می‏آورند که این واقعا یک واقعیتی است، گاهی انسان این «من» را احساس می‏کند که این من، من فردی نیست، بلکه در اینجا کل را احساس می‏کند. آنوقت انسان دو نوع کار می‏کند یک نوع را برای من فردی می‏کند و نوع دیگر را برای من جمعی خودش می‏کند. در آن نظریه اول، تکیه بر دو انگیزه‏ای بودن انسان بود، یک کار برای «من» می‏کند و کار دیگر را برای جز «من». این نظریه دوم می‏گوید: نه، انسان دو «من» دارد و دو احساس دارد: من فردی و احساسی که برای من فردی کار می‏کند، و من جمعی و احساسی که برای من جمعی کار می‏کند؛ و وقتی پای من جمعی به میان آمد باز همان حرف اول پیش می‏آید که ارزش کار اخلاقی این است که برای من فردی نباشد و برای من جمعی باشد. «من جمعی» امر کلی و دائم هم هست، و نتیجه این نظریه دوم این می‏شود که «هر کاری که منبعث از من جمعی انسان باشد اخلاقی است، و هر کاری که منبعث از من فردی باشد اخلاقی نیست». البته ممکن است مصداقهای این اصل تغییر کند ولی به هر حال یک اصل کلی دائم می‏تواند باشد. این هم نظریه دوم توجیه «باید» های کلی.

توجیه سوم‏

نظریه سوم در توجیه «بایدهای کلّی» این است که: مطلب همین است و انسان امکان ندارد کاری را بکند که به هیچ نحوی به شخصیت او ارتباط نداشته و صد در صد استخدام شده باشد برای دستگاه دیگری بدون اینکه به کیان او هیچ ارتباط داشته باشد؛ نه، این ممکن نیست. انسان دارای دو «من» است: من سفلی و من علوی، بدین معنی که هر فرد یک موجود دو درجه‏ای است، در یک درجه حیوان است مانند همه حیوانهای دیگر و در یک درجه دیگر دارای یک واقعیت علوی است. و تعجب است چرا