نقدی بر مارکسیسم‏، ص: 250

آقای طباطبائی این حرف را نزدند با اینکه حرفی است که با همه اصول و از جمله اصول ایشان در باب اخلاق جور درمی‏آید. وقتی ما می‏گوییم «طبیعت انسان» مقصود واقعیت انسان است نه فقط طبیعت مادی. انسان دارای یک واقعیت وجودی است که دستگاه احساسی او در خدمت این واقعیت وجودی است. واقعیت وجودی انسان در یک قسمت و در یک درجه واقعیت حیوانی اوست و در یک درجه دیگر که بالاتر است و واقعیت انسان بیشتر وابسته به آن است و بخش اصیل‏تر وجود انسان است، واقعیت ملکوتی انسان است. پس وقتی گفته می‏شود طبیعت انسان به سوی کمال می‏شتابد، مقصود [تنها] طبیعت حیوانی [نیست، بلکه‏] واقعیت انسان است.

انسان این «من» علوی را کاملًا در خودش احساس می‏کند و بلکه این «من» را اصیل‏تر هم احساس می‏کند. در وقتی که میان مقتضیات حیوانی و آنچه انسان با عقل و اراده خودش برخلاف مقتضیات حیوانی‏اش تشخیص داده است مبارزه در می‏گیرد و انسان تصمیم می‏گیرد مقتضای عقل را بر جنبه‏های حیوانی غلبه بدهد، دو حالت پیدا می‏کند، گاهی موفق می‏شود و گاهی موفق نمی‏شود. مثلًا در مورد غذا خوردن و کیفیت و مقدار آن، عقل مقتضایی دارد و میل و شهوت مقتضای دیگر؛ انسان وقتی مغلوب شهوت قرار می‏گیرد حالتش حالت یک انسان شکست خورده است و وقتی که بر میل و شهوت غالب می‏شود، در خودش احساس فتح و پیروزی می‏کند، و حال آنکه در واقع کسی بر او پیروز نشده و یا بر کسی پیروز نشده، یک جنبه وجودش بر جنبه دیگر غالب شده و به حسب ظاهر مطلب باید در هر دو حالت، هم احساس شکست بکند و هم احساس پیروزی، چون هر دوی آنها در مملکت وجودش واقع شده است. ولی عملًا می‏بینیم اینجور نیست، در موقع غلبه عقل احساس پیروزی می‏کند و هنگام غلبه شهوت احساس شکست. این برای آن است که «من» واقعی‏اش همان من عقلانی و ارادی است و جنبه حیوانی که جنبه سفلی اوست در واقع یک مقدّمه‏ای است برای «خود» واقعی او، جنبه سفلی یک خودی است که در عین حال جز خود است. اگر به چنین دوگانگی در وجود انسان قائل بشویم، توجیه اصول اخلاقی چنین می‏شود:

انسان به حسب «من» ملکوتی خودش کمالاتی دارد، کمالاتی واقعی نه قراردادی، چون انسان تنها بدن نیست، نفس هم هست. کاری که متناسب با کمال معنوی و روحی انسان باشد، می‏شود کار علوی و کار ارزشمند، و کاری که با جنبه‏