فصلنامه اندیشه حوزه، سال دوازهم ، شماره دوم ، خرداد و تیر 1385، ص 149

___________________________________________

    پیمودن راه تكامل بر دوش خود انسان است. در بدو تولد، انسان از لحاظ فعلیت از همه‏ی حیوانات ناتوان‏تر پا به عرصه‏ی هستی می‏گذارد، ولی از لحاظ استعداد و راهی كه می‏تواند با قدم آزاد خود طی كند، از همه كامل‏تر و مجهزتر به دنیا می‏آید. او قادر است كه مشكل تولید و توزیع مایحتاج خود را تغییر دهد و با ساخت و اختراع ابزار و وسایل مدرن‏تر سیستم زندگی خود را عوض كند؛ در روابط اجتماعی خود و در طرز تربیت و اخلاق خود تجدید نظر نماید، و محیط و زمان را به نفع خود دگرگون سازد. به همین دلیل است كه مقتضیات زمان برای انسان وضع متغیری دارد و برای حیوان وضع ثابتی دارد.

استاد مطهری در این باره چنین می‏گوید: از همین جا این مسأله پیش می‏آید كه اسلام به عنوان یك دین و یك آیین و به عنوان یك قانون زندگی، با مقتضیات زمان چه می‏كند؟ آیا نظر اسلام این است كه باید با مقتضیات زمان نبرد كند و جلوی قدرت ابتكار و خلاقیت را گرفت، یا اینكه باید تسلیم زمان و مقتضیات آن شد؟

معنای مقتضیات زمان

از نظر لغوی، مقتضیات زمان آن چیزی است كه دائما در حال گذشتن و آمدن است، ولی از لحاظ اصطلاحی سه نوع تعریف در این مورد می‏توان ارائه داد:

الف) مقتضیات زمان یعنی پیشامدها و پدیده‏ها و امور رایج در هر زمان و تطبیق دادن انسان با این نوع پدیده‏ها و تقاضاهای جدید.

پدیده‏های هر زمان دو گونه هستند؛ یكی پدیده‏های ناشی از ترقی و پیشرفت و دیگری پدیده‏های ناشی از انحراف و سقوط. در همه‏ی زمان‏ها برای بشر، این دو امكان وجود دارد و هیچ چیزی را به دلیل نو بودن نمی‏توان پذیرفت و یا به دلیل كهنه و قدمت نمی‏توان رد كرد.

ب ) معنای دوم به معنی سلیقه و ذوق مردم، كه این سلیقه در هر زمان فرق می‏كند.

اگر معنای مقتضای زمان را هر یك از دو تعریف فوق بگیریم، انسان نباید