فصلنامه اندیشه حوزه، شماره 57، ص 181

    1 ) آموزه‏های دینی مانند علم الهی، قضا و قدر، توحید افعالی؛

2 ) علم تجربی، بحث از قطعیت و عدم قطعیت حوادث؛

3 ) فلسفه، بحث ضرورت علّی و معلولی كه حاكی از ارتباط ضروری میان علت و معلول است.

در تحقیق حاضر عامل اخیر از دیدگاه شهید مطهری و استیس مورد تحلیل قرار گرفته و در پایان نگاهی متفاوت نسبت به مسأله طرح خواهد شد.

طرح مسأله

از جمله عواملی كه برخی از جبر انگاران براساس آن، اختیار عملی انسان را نفی نمودند، به قانون ضرورت علّی و معلولی در فلسفه ناظر است. براساس این قانون، رابطه‏ی میان علت و معلول رابطه‏ی غیرانفكاكی و ناگسستنی است، به نحوی كه با تحقق علت تامه، معلول به نحو ضروری تحقق می‏یابد و اگر معلول وجود دارد، علت تامه نیز به نحو ضروری وجود خواهد داشت. بنابر قانون ضرورت علّی و معلولی، آنچه در جهان تحقق می‏یابد بدون وجوب و ضرورت نمی‏باشد و اگر حادثه‏ای علت تامه‏اش محقق شد، ضرورتا رخ خواهد داد. از نظر فیلسوفان، این قانون استثنا پذیر نیست و حتی بر افعال انسان نیز اطلاق می‏شود.

با توجه به قانون مذكور شبهه‏ای كه قابل طرح می‏باشد عبارت است از اینكه «اگر حوادث عالم، از جمله رفتارهای انسان، به لحاظ علت تامه شان به نحو ضروری تحقق می‏یابند، چگونه می‏توان از آزادی و اختیار انسان سخن گفت؟» اگر رفتار انسان‏ها همانند حوادث عالم تابع قانون ضرورت علّی و معلولی باشد، و در صورت وقوع علت تامه‏اش به نحو ضروری واقع خواهد شد، انسان چگونه می‏تواند مختار و آزاد باشد؟ مغایرت میان موجبیت علّی با اختیار انسان، جوهره‏ی شبهه‏ی مورد بحث می‏باشد و در تحقیق حاضر پاسخ و راه حل شهید مطهری و استیس به مسأله‏ی مذكور ارائه می‏گردد.