مجله حكومت اسلامی، شماره 31، ص 297
مذهب و ظرفیت بالای مذهب تشیع بوده است، مهمترین حوادث تاریخی و جنبشهای آزادی خواهیِ سدههای اخیر ایران، همچون جنبش تحریم تنباكو، نهضت مشروطیت و وقایع مربوط به ملی شدن صنعت نفت را قدرت مذهبی مردم ایران رقم زده است. پوشیده نیست كه قدرت مذهبی در ایران، ذیل روحانیت شیعه قابل تعریف است. در تمامی حوادث سیاسی اجتماعی ایران، روحانیت نقش محوری داشته و رهبری حركتهای مردمی را عهدهدار بوده است. میرزای شیرازی، میرزای نایینی، آخوند خراسانی، شیخ شهید فضل الله نوری، شهید مدرس، آیت الله كاشانی و حضرت امام خمینی قدسسرهم از جمله رهبران شاخص دینی هستند كه در این دوره، خواستههای دینی مردم را رهبری كردند و حركتهای سیاسی ـ اجتماعی آنان را سامان بخشیدند.
نهضت روحانیون ایران، احیای دین اصیل و حیات بخش، مبارزه با استبداد داخلی و استعمار خارجی را بعنوان اهداف عالی و مشترك پیگیری كرده است اما در اهداف، متوسط یا قریب و همچنین در شیوههای مبارزه در مقاطع مختلف تاریخ معاصر ایران متفاوت بوده است. در یك سنخشناسی كلّی؛ مبارزات روحانیت در ایرانِ بعد از دهه چهل، اهداف و شیوهای متفاوت از گذشته را پیشه خود كرده است و به لحاظ نتایج مؤثری كه به بار آورده، صفحه جدید و درخشانی را در تاریخ مبارزات روحانیت شیعه گشوده و نقش عمدهای در فرایند مبارزات دینی ایفا كرده است، لذا حساب ویژهای نیز باید برای آن باز كرد.
سنخشناسی روحانیت
به دنبال درگذشت مرحوم آیت الله بروجردی، در سال 1340، روحانیت در ایران وضعیت جدیدی یافت و حركتهای سیاسی آنان، شكل تازهای به خود گرفت. یكی از عوارضِ از دست رفتن مرجعیتِ واحد این بود كه نیروی بالقوه روحانیت را حول چند محور، با دیدگاههای متفاوت پراكنده ساخت و اختلافات سلیقهای و گاه مبنایی در میان روحانیون را در معرض دید قرار داد. در این دوره، گونههای مختلف و طیفهای رنگارنگی از روحانیت، از مرتبطین به دربار تا مبارزان مسلّح و جسور، در مقابل حكومت قابل مشاهده است. در یك تقسیم بندی كلّی میتوان روحانیتِ این دوره را به دو گروه عمده تقسیم كرد: