اندیشه، شماره 2، ص7

    و پژوهش‏هایی اطلاق می‏شود كه متعلق آنها مقولات دینی است و پژوهشگر حسب مورد، و به تناسب اهداف تحقیق، برای بررسی آنها و بحث و تحقیق درباره‏ی آنها، از روش‏های علوم دیگر بهره می‏گیرد. «مقولات دینی» عنوان عامی است كه مواردی همچون گزاره‏ها و مفاهیم دینی، باورها، اعتقادات و ایمان دینی(1) - جامعه، تاریخ و فرهنگ دینی - و روابط و نسبت این امور و همین طور تعامل میان آنها را در برمی‏گیرد.

روش‏ها هم، عرض عریضی دارند، از روش حسی - تجربی، عقلی - استدلالی، نقلی - تاریخی، كشفی - شهودی، گرفته تا روش‏های مختص هر علم كه ذیل عناوین چهارگانه یاد شده قرار می‏گیرند. گفتنی است كه در مطالعات میان رشته‏ای دین، گاهی از یك روش و گاهی از روش‏های متعدد استفاده می‏شود. برای مثال در بررسی گزاره‏های دینی(2) و همین طور پیش فرض‏ها و لوازم آنها، گاهی بررسی صدق و كذب گزاره‏های یاد شده مطمح نظر است، و گاهی با صرف نظر از صدق و كذب گزاره‏های یاد شده، آثار و لوازم آنها بر روح و روان، معیشت اجتماعی، تاریخ، فرهنگ و دیگر مقولات وابسته به انسان، مورد كاوش و تكاپو قرار می‏گیرد.

در بررسی آثار و لوازم روحی - روانی گزاره‏ها و باورهای دینی از روش دانش روان‏شناسی كمك می‏گیرند و از تعامل روش یا به تعبیر ادق روش‏های(3) روان‏شناسی و باورهای دینی، دانشی به وجود می‏آید كه دین پژوهان آن را «روان‏شناسی دین(4)» نامیده‏اند. و همین طور در بررسی آثار و لوازم باورهای دینی بر جامعه‏ی بشری به سؤال‏هایی از قبیل:

- رفتارهای اجتماعی دین‏داران چه عواقب ناخواسته(5)ای در جامعه ایجاد می‏كند؟

- گروه بندی اجتماعی ناشی از گرایش آدمیان به دین كدام است؟

- نهادهای اجتماعی منبعث از دین چه نهادهایی هستند؟

- عوامل اجتماعی گرایش آدمی به دین كدامند؟