اندیشه، شماره 2، ص 95

ارادی بودن، در جهت گرایش‏های عالی انسانیت باشد و لااقل با گرایش‏های عالی در تضاد نباشد، والا جنایت آمیزترین فعالیت‏های بشری احیانا با تدبیرها و تیزهوشی‏ها و مآل اندیشی‏ها و طرح ریزی‏ها و تئوری سازی‏ها صورت می‏گیرد؛ نقشه‏های شیطانی استعماری بهترین شاهد مدعا است. در اصطلاحات دینی اسلام، نیروی تدبیر، آنجا که از گرایش‏های انسانی و ایمانی جدا می‏شود و در خدمت اهداف مادی و حیوانی قرار می‏گیرد «نُکرا» و «شیطنت» نامیده شده است.» بنابر این، رویکرد به معنویات و بهره‏گیری از ایمان و آموزه‏های دینی می‏تواند دلهره‏ها و ناامنی‏ها و بسیاری از نابسامانی‏ها و خلأهای به وجود آمده توسط توسعه‏ی تک‏ساحتی را برطرف سازد. (مولانا، 1380 ، 21) و به تعبیر برتراند راسل توسعه باید راهی را در پیش گیرد که در آن، ایمان به یک مرام و غایت مقدس نهفته باشد. (راسل، 1376 ، 149)

طرح کلی بحث

اگر توسعه را به معنی و مفهوم تغییر جامعه بر اساس تصویری آرمانی با تکیه بر توجه به نیازهای مادی و معنوی انسان و برآوردن آنها در نظر بگیریم، تردیدی نخواهد بود که فرایندی جامع و چند بعدی و مستمر و دائمی است که بر سه رکن اصلی علم، عقل و ایمان استوار است. زیرا جامعه‏ای که در پی توسعه یافتگی است، ابتدا باید اندیشه‏ی بهتر شدن و بهتری یافتن در آن جامعه عمومیت یابد و منطق بر رفتارها و تصمیم گیری‏ها و ارتباطات در آن جامعه حاکم شود. در جامعه‏ای که علم، مبنا و محور قرار می‏گیرد، و بر اذهان و اندیشه‏ها رسوخ می‏کند؛ جایی برای ندانم کاری‏ها و رفتارهای سلیقه‏ای نخواهد ماند. (سریع القلم، 1371 ، 88)

همچنان که در اهمیت بسزایی که عقل نیز در ایجاد توسعه یافتگی می‏تواند داشته باشد جای تردیدی نیست، زیرا که علوم نتیجه‏ی به کارگیری عقل و اندیشه بشریت‏اند. بدین جهت است که برخی، به نیرویی که آماده‏ی قبول علم است عقل