مجله رواق اندیشه » آبان 1381 - شماره 11 / ص:31

نظری، به ارتباط عقل مستفاد (عقل نبی) با عقل فعال (جبرئیل)، بصیرت نبوی را تبیین می‏کند و قلمرو دین را در عرصه عبادات، معاملات و سیاسات می‏پذیرد، البته غایت اصلی دین را تحقق نظام اجتماعی و سیاسی می‏داند و با توجه به اجتماعی بودن انسان و نیاز او به مشارکت اجتماعی و حاجت‏مندی اجتماع به سنت و قانون، وجود قانون‏گذار عادل را ضروری شمرده و سپس از طریق عنایت و حکمت الهی به ضرورت قانون‏گذار نبوی فتوا می‏دهد. وی فلسفه عبادات و اخلاقیات و معاملات در شریعت را نیز حفظ نظام اجتماعی و سیاسی می‏داند. زیرا انسان‏ها با اعمال و رفتار عبادی بهتر می‏توانند حافظ نظام اجتماعی خود باشند.(1) نتیجه آن که، ابن سینا نیز قلمرو دین را در عرصه نیازهای دنیوی توسعه می‏دهد.

3- ابن رشد اندلسی (595ـ520 ه.ق): فیلسوف معروف مشائی و مؤسس مکتب ابن رشدیان، در اروپای قرون وسطی، نسبت عموم و خصوص مطلق، میان حکیم و نبی برقرار کرده است؛ به این بیان که هر پیامبری، حکیم است، ولی همه حکیمان، پیامبر نیستند. وی هر شریعت وحیانی را عقلانی معرفی می‏کرد. ابن رشد در فصل المقال جهت هماهنگی بیشتر حکمت و شریعت، مسأله تأویل را مطرح می‏کند تا دست فیلسوفان باز شود و هنگام تعارض آیات با دستاوردهای فلسفی، به تأویل ظواهر آیات دست زنند. او وحی را متمم و کامل‏کننده علوم عقلی و وظیفه فلسفه را بررسی عقلانی آموزه‏های دینی می‏دانست. ابن رشد با توجه به پذیرش معانی تأویلی قرآن، قلمرو وسیعی برای دین قائل می‏شود، و کار فیلسوف را درک آن معانی می‏داند، ولی دقیقا دامنه این معانی را مشخص نمی‏سازد.(2)

4- ابن طفیل (581 ه. ق): فیلسوف اندلسی با طرح داستان حی بن یقظان، نوعی بی نیازی از شریعت را به ارمغان می‏آورد، زیرا عقل سالم و خرد روشن‏بین را، در درک حقایق کافی می‏داند، ولی در نهایت، ضرورت بعثت پیامبران را می‏پذیرد. و قلمرو دین را در حقایقی که، به سعادت انسانها منجر می‏شود، مشخص می‏سازد. با این تفاوت که بخش مهمی از این حقایق با عقل سلیم درک می‏شود.(3)

5- سهروردی: فیلسوف اشراقی در تلویحات، همان مشرب حکمای مشایی را در مسأله قلمرو دین طی می‏کند، ولی در «رسالة فی اعتقاد الحکماء»، آخرت‏گرایانه به دین می‏نگرد، با این که قلمرو

______________________________

1 - الشفاء - الالهیات - المقالة العاشرة، الفصل الثانی و الثالث، صص 445-441.

2 - الکشف عن مناهج الادلة، ص80؛ فصل المقال، صص 21-13؛ تهافت التهافت، صص 583 ـ 4.

3 - زنده بیدار، صص 152-45.