نامه مفید / شماره دوازدهم/ زمستان 1376 / ص: 53
(در این زمینه مسامحههاى شده که افکار محصلین را خواه ناخواه منحرف مىکند) (1) .
ایشان در راس کسانى که با بیانات خود این مشکل را به وجود آوردهاند از شیخ اشراق نام مىبرد و سپس به حاجى سبزوارى تصریح مىکند:
«به نظر ما شیخ شهابالدین سهروردى معروف به (شیخ اشراق) بیش از هر فیلسوف دیگرى بیانات گمراه کنندهاى از نظر ریشههاى تاریخى مسایل ابراز داشته است. (2) »
«مرحوم ملاهادى سبزوارى حکیم و عارف بزرگ قرن سیزدهم نیز به نوبه خود در گمراه ساختن افکار از نظر ریشههاى تاریخى سهم بسزایى دارد. (3) »
البته مرحوم استاد با اینکه شیخ اشراق و حاجى سبزوارى را دو مصداق براى این انحرافات فکرى تاریخى مىداند، راجع به مرحوم حاجى دیدگاه خاصى دارد که ضمن بىاعتبار دانستن اینگونه نظرات حاجى آن را معلول عواملى مىداند. چنانکه فرمودهاند:
«آن چیزى که موجب شده بیانات مرحوم حاجى سبزوارى ارزش تاریخى خود را از دستبدهد، با آنچه که درباره شیخ اشراق مصداق دارد، متفاوت است. نداشتن کتابخانه، اعتماد به نقل دیگران، میل شدید آن مرد بزرگ به توجیه و تاویل کلمات گذشتگان به محملى قابل قبول علت اصلى این امر است. (4) »
در عین حال تصریح دارند بر اینکه در بین قدماى از فیلسوفان، ملاصدرا و حاجى سبزوارى بیشتر از دیگران به این مساله توجه داشتهاند. اما همان نقص را در مقام مقایسه بین حاجى و ملاصدرا براى حاجى قایل هستند. چنانکه مىنویسد:
«قدما به طور کلى به سیر تاریخى مسایل توجه نمىکردهاند، ولى حاجى بیش از همه در این جهت توجه کرده است. ملاصدرا باز چون بر همه کتابهاى دیگران احاطه داشته است گاهى وقتها که وارد سیر تاریخى مسایل مىشود، خیلى عمیقتر از حاجى وارد مىشود. ما که بعضى مسایل را مقایسه کردهایم، دیدهایم که ملاصدرا از لحاظ سیر تاریخى مسایل را خیلى دقیقتر بیان کرده است. (5) »
البته در جاى دیگرى راجع به مرحوم حاجى نوشتهاند:
«اما حاجى به سیر تاریخى مسایل وارد نبوده و توجهى نداشته است. علتش هم این بوده که کتاب زیاد نداشته است. و مىگویند همه کتابهایش از همین چند تا کتاب
______________________________
1- مجموعه آثار، ج 13، ص 237 (مقالات فلسفى).
2- مجموعه آثار، ج 5، ص 23 (مقاله، نظرى اجمالى به سیر فلسفه در اسلام).
3- همان، ص 23 و 24.
4- همان، ص24.
5- شرح مبسوط منظومه (انتشارات حکمت)، ج 1، ص 62 (پاورقى)، مجموعه آثار، ج 9، ص 62.