مجله رشد آموزش معارف اسلامی سال چهاردهم/ شماره48 / صفحه:11

صحیح آن)بدانیم،باید گفت در نیمهء دوم این دهه،مسألهء«اسلام‏ و مقتضیات زمان»که بیش‏تر معطوف به حل مسأله تجدد(نحوهء اخذ آن،نقد تجدد،و تفکیک جوانب مثبت و منفی آن)است، برای استاد مطهری بسیار اهمیت می‏یابد که احتمالا چندان‏ بی‏ارتباط با ایجاد حسینیه ارشاد نیست.

استاد در سال 1345 سلسله سخنرانی‏هایی تحت عنوان«دین‏ منسوخ شدنی نیست»در مسجد دانشگاه تهران و یک سخنرانی‏ «امدادهای غیبی در زندگی بشر»که در آبان 1346 در دانشگاه‏ پهلوی شیراز ایراد شد،از سوی دانشجویان دانشگاه اخیر منتشر و بعدها چندین بار تجدید چاپ می‏شود.مسألهء مورد بحث وی‏ این است که این ادعا که دنیا،دار تغییر است و هیچ چیز ثابتی در آن باقی نمی‏ماند،صحیح نیست و اگر چیزی با فطرت بشری‏ هماهنگ باشد،تا وقتی انسانی هست،آن چیز هم هست.دین‏ هم به همین دلیل،نابودشدنی نیست.به عبارت دیگر می‏توان‏ گفت،تجدد نمی‏تواند دین را از صحنهء روزگار محو کند.شاید بتوان این مباحث را حلقهء ربط بین بحث احیای فکر دینی و بحث‏ اسلام و مقتضیات زمان دانست؛چرا که در این سخنرانی‏ها در عین حال تأکید شده است که دین هرگز نمی‏میرد و این فکر ماست‏ که مرده است.

به‏هرحال ایشان از سوی در مباحث مربوط به«نظام حقوق‏ زن در اسلام»به«اسلام و تجدد زندگی»می‏رسد و از سویی دیگر در مسجد اتفاق تهران بیش از 25 جلسه بحث در باب اسلام و مقتضیات زمان مطرح می‏کند.12ایشان در این مباحث،رسالت‏ روشنفکر مسلمان را در شناخت اسلام،شناخت تجدد و جمع‏ بین این دو می‏بینند و پس از برشمردن دلایلی که بر ناسازگاری‏ اسلام با زمانه ارائه شده است،(اسلام ثابت است و زمانه متغیر، یا لا اقل احتیاجات تغییر می‏کند و اسلام مطابق احتیاجات زمان‏ خود نازل شده است)نشان می‏دهند که اولا همه چیز متغیر نیست‏ (امورند که تغییر می‏کنند نه قوانین حاکم بر امور).ثانیا با تفکیک‏ بین مقتضیات زمان و انحرافات زمان،اظهار می‏دارند که با همهء تغییرات زمان نباید همامنگ شد و سپس به بحث مفصل در باب‏ نظام انطباق اسلام با زمان می‏پردازند که در بحث راه‏حل‏ها بدان‏ خواهیم پرداخت.

در سال 1347 جلد اول کتاب محمد خاتم پیامبران،زیر نظر استاد مطهری و توسط حسینیهء ارشاد منتشر می‏شود.استاد، هم در مقدمهء آن‏که تحت عنوان دعوت‏های سه‏بعدی نوشت‏13و هم در مقالهء مستقلی که تحت عنوان ختم نبوت در آن درج کرد،14 عملا بحث سابق را ادامه داد.در اولی مطرح کرد که دعوت‏های‏ پیامبران،علاوه بر گسترش جغرافیایی در زمان خودشان و رسوخ‏ در اعماق وجود انسان‏ها،در طول زمان نیز امتداد می‏یابند و با گذشت زمان نه تنها کم‏رنگ‏تر نمی‏شوند،بلکه عمق سخن آن‏ها بیش‏تر آشکار می‏شود لذا تغییرات زمانه آن‏هارا منسوخ نمی‏سازد. در مقالهء ختم نبوت هم با نقد نظر اقبال لاهوری در باب خاتمیت، که از نظر مطهری به ختم دیانت منجر می‏شد،به تبیین معنای‏ خاتمیت پرداخت و به خوبی توضیح داد که خاتمیت به معنی نفی‏ نیاز به تشریع جدید است نه نفی شریعت.یعنی نفی نیاز به‏ پیامبران تبلیغی است نه نفی تبلیغ دین.این مباحث را در ده جلسه‏ سخنرانی در حسینیهء ارشاد تحت عنوان خاتمیت بسط بیش‏تری‏ داد.15در همین سال،چهار جلسه سخنرانی تحت عنوان جاذبه‏ و دافعهء علی(ع)در حسینیهء ارشاد ایراد می‏کند(که در سال 1349 توسط حسینیه ارشاد منتشر می‏شود.)و مخصوصا بحث مفصلی‏ دربارهء خوارج،جمود فکری آن‏ها و خطر چنین خشکه‏ مقدسی‏هایی را برای دین مطرح می‏سازد که اگر بخواهیم در راستای بحث خود طبقه‏بندی‏اش کنیم،می‏خواهد بگوید که‏ مطرح کردن هر چیز نویی که در دین یافت نمی‏شود،به صرف‏ عدم مطرح شدن آن‏در دین بدعت نیست.