فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق(ع)/شماره 18 و 19- تابستان و پاییز1382/ ص: 12

براساس دین، مبارزه با بی دینی و تفسیر نوین از پذیره های سنتی شیعه، آزادی خواهی و مبارزه با استعمار خارجی بوده است و لذا اصلاح طلبی شیعی تفاوت آشکاری با اصلاح طلبی سنّی مذهب دارد. بخش عمده ای از این تفاوت به تعبیر مرتضی مطهری به فرهنگ شیعه بازمی گردد که برخوردار از فرهنگی زنده، حرکت زا و پویاست که از روش های علی (ع) و از اندیشه های او تغذیه می کند. این فرهنگی است که در تاریخ خود عاشورا دارد، صحیف سجادیه و دوره امامت و عصمت دویست و پنجاه ساله دارد. هیچ یک از فرهنگ های دیگرچنین عناصر حرکت زایی در خود ندارند. (مطهری،1361، ص 147)

از این رو بهتر است به جای به کار بردن اصطلاح مرسوم اصلاح طلبی دینی از واژه بیدارگری و بازسازی دینی استفاده کنیم و تلاش های فکری ای را مورد عنایت قرار دهیم که به طرح مجدد دین و تعمیم معارف دینی، نواندیشی و به دفاع از دین در مقابل هجوم های فکری عصر پهلوی همت گماشته است.

از لحاظ تاریخی ادبیات احیاء و اصلاح شیعی معاصر در ایران به سیدجمال الدین اسدآبادی می رسد که او نیز یکی از پایه های اصلاح گرایانه اش دفاع از دین و طرح مجدد آن بود که نمونه ای از کوشش های وی را در این راه می توان در اثر مهم او با موضوع ردّیه بر مادی گرایی یافت. در دوران مشروطیت مهم ترین اثر در ادبیات سیاسی ـ دینی کتاب تنبیه الامه و تنزیه المله در اساس و اصول مشروطیت بود که توسط میرزای نائینی به رشته تحریر درآمد و علمای بزرگی چون محمد کاظم خراسانی و ملا عبدالله مازندرانی از دیدگاه او دفاع کردند. (نائینی، 1334)

کتاب نائینی دلایل عقیدتی و مثبت برای حمایت از مشروطه ارائه می کرد که در نوع خود اهمیت زیادی داشت. اندیشه احیاء در دوران حکومت رضاشاه به دلیل مبارزه جدی علیه دین و فشار استبداد حاکم متروک ماند و اندیشه ملی گرایی تاریخی با تمایلات شدید ضدمذهبی مورد توجه و تشویق حکومت واقع شد. اما پس از سقوط حکومت پهلوی اول و به دلیل شرایط خاص پیش آمده تا اندازه ای آزادی بیان به وجود آمد و قدرت دولت مرکزی در کنترل نیروهای مخالف برای یک دهه به شدت کاهش یافت و شرایط برای بیان اندیشه های دینی نیز فراهم شد. در مجموع بازسازی دینی به لحاظ