کلیات علوم اسلامی، ج 2، (کلام و عرفان و حکمت عملی)، ص: 165

پس کسانی که به حکمت عملی قائلند، معتقدند که انسان یک سلسله تکالیف و وظایف دارد که همانها حکمتهای عملی است و عقل و خرد می‏تواند آنها را کشف نماید «1» حکمت نظری منقسم است به الهیات و ریاضیات و طبیعیات، علیهذا حوزه بسیار وسیعی دارد، اکثریت قریب به اتفاق علوم بشری را فرا می‏گیرد. ولی حکمت عملی منقسم می‏شود به اخلاق، تدبیر منزل، سیاست جامعه. چنانکه می‏بینیم حکمت عملی محدود است به علوم انسانی، البته نه همه علوم انسانی بلکه پاره‏ای از آنها.

حکمت عملی از جنبه‏های مختلف محدود است: اولًا محدود است به انسان،شامل غیر انسان نمی‏شود. ثانیاً مربوط است به افعال اختیاری انسان، پس شامل کارهای غیر اختیاری بدنی یا روحی- که در قلمرو پزشکی و فیزیولوژی و روان شناسی است- نمی‏شود. ثالثاً مربوط است به «باید» های افعال اختیاری انسان که باید چگونه باشد و چگونه نباشد. از این رو با نیروی عقل از دستگاه ادراکی و با نیروی اراده از دستگاه اجرایی سروکار دارد، نه با خیال (از دستگاه ادراکی) و میل (از دستگاه اجرایی). از این رو بحث درباره اختیار انسان و مقدمات عمل اختیاری که چه مقدماتی رخ می‏دهد تا فعل اختیاری انسان صورت گیرد، و یا بحث درباره ماهیت اختیار که چیست و آیا انسان مجبور است یا مختار، از حوزه حکمت عملی خارج است و مربوط است به روان شناسی یا فلسفه. رابعاً حکمت عملی درباره همه «باید» ها بحث نمی‏کند، بلکه درباره آن عده از «باید» ها بحث می‏کند که «باید» های نوعی و کلی و مطلق و انسانی است نه «باید» های فردی و نسبی.

______________________________

(1). بلکه خود عقل، حاکم نیز هست؛ حاکم، قوه دیگر نیست.