فلسفۀ اخلاق‏، صفحه: 18

وسائل الشیعه نقل کرده است فرمود: عَلَیکمْ بِمَکارِمِ الْاخْلاقِ‏. البته منافات ندارد که به هر دو عبارت یعنی در نوبتهای متعدد پیغمبر فرموده باشد. در احادیث ما به این عبارت است: عَلَیکمْ بِمَکارِمِ الْاخْلاقِ‏ بر شما باد اخلاق مکرمتی و کریمانه‏ فَانَّ رَبِّی بَعَثَنی بِها که پروردگار من مرا برای این اخلاق مکرمتی مبعوث فرموده است.

فعل طبیعی‏

حال اخلاق به‏طور کلی- یا به تعبیر رسول اکرم اخلاق مکرمتی- چیست و ما از کجا باید شروع کنیم؟ گفتیم ما از مسلّمات و مسائل مسلّم آغاز می‏کنیم، به مسائل مشکوک که یک مکتب ممکن است آن را اخلاقی بداند و مکتب دیگر اخلاقی نداند فعلًا کار نداریم. آنچه مسلّم است این است که در میان کارهای انسان اغلب کارها را کار طبیعی و فعل طبیعی می‏نامند نه اخلاقی؛ در این کارها اخلاق صدق نمی‏کند.

مثلًا انسان از این مجلس برمی‏خیزد و به خانه‏اش می‏رود، احساس گرسنگی می‏کند غذا می‏خورد، احساس خستگی می‏کند به بستر می‏رود و می‏خوابد، احساس تشنگی می‏کند آب می‏نوشد. این افعال را افعال طبیعی می‏گویند، یعنی کارهای عادی؛ طبیعت انسان چنین چیزی را اقتضا کرده. یک کودک گرسنه می‏شود، از گرسنگی احساس رنج می‏کند و می‏داند خوردن غذا هم لذت دارد. برای اینکه این رنج را از خودش دور کند و به لذتی نائل بشود، غذا می‏خورد. وقتی بزرگتر شد و به فایده غذا هم پی برد، می‏داند که سلامت و حیاتش در گرو این غذاست، اگر غذا نخورد سلامت و حیاتش در خطر است. خواب و صدها کار دیگر همین‏طور است. تمام فعالیتهای معاشی که انسان می‏کند که در آن فعالیتها هدفش فقط معاش و زندگی عادی است کارهای طبیعی است. یک تاجر در دفتر تجارتش‏ مشغول فعالیت و داد و ستد و در طلب سود بیشتر است؛ این یک کار عادی و طبیعی در انسان است و ناشی از سودطلبی و نفع جویی انسان که انسان سود و فایده‏ای را برای خود بخواهد، یا دفع زیان از خود. انسان احساس کسالت می‏کند، به طبیب مراجعه می‏کند برای دفع زیان و ضرر، زیرا بیماری زیان است. این هم یک کار عادی و طبیعی است در سطح کارهای حیوانات.

در این حد، این کارها نه قابل ستایش و آفرین‏اند که آفرین بر فلان کس، گرسنه شد غذا خورد؛ آفرین بر فلان کس، خسته شد خوابید؛ آفرین بر فلان کس، دنبال پول می‏رود؛ و نه قابل نکوهش، نفرین و ناآفرین (می‏گویند نفرین مخفف ناآفرین است) که نفرین بر فلان کس، گرسنه می‏شود غذا می‏خورد، تشنه می‏شود آب می‏نوشد. آنجا نه ستایش و