شرح منظومه‏، ص: 369

کنیم باید یک مطلب را متذکر شویم و آن اینکه این برهان را مشّائین علیه اشراقیین اقامه کرده‏اند پس از آنکه دو طرف، نظریه متکلّمین و نظریه ذیمقراطیسی را مردود شناخته و قبول کرده‏اند که جسم طبیعی مانند آب و هوا و آتش و خاک و غیره مجموعه‏ای از ذرّات نیست بلکه یک واحد پیوسته است، و از طرف دیگر همین چیزها که بالفرض پیوسته‏اند بالحسّ و العیان فصل و وصل می‏پذیرند.

پس برهان فصل و وصل مبتنی بر قبول پیوستگی جسم طبیعی محسوس است، و امّا بنا بر نظریه متکلّمین و یا نظریه ذیمقراطیس این برهان نا تمام است زیرا بنا بر آن نظریه‏ها هنگامی که فصل و وصلی واقع می‏شود مثلًا یک لیتر آب تبدیل به دو نیم لیتر می‏شود و یا دو نیم لیتر آب تبدیل به یک لیتر آب می‏گردد فصل و وصل واقعی صورت نگرفته است یعنی چنین نیست که یک واحد متّصل تبدیل به دو واحد متّصل شده باشد و یا دو واحد متّصل تبدیل به یک واحد شده باشد بلکه یک لیتر آب مجموعه‏ای از ملکولهاست که در مجاورت هم قرار گرفته‏اند و هنگامی که تبدیل به دو نیم لیتر آب می‏شود از مجاورت هم دور می‏شوند و هنگامی که دو نیم لیتر تبدیل به یک لیتر می‏شود به معنی این است که گروهی از ملکولها که از گروهی دیگر از ملکولها دور بودند در مجاورت یکدیگر قرار گرفته‏اند.

پس ارزش این برهان یک ارزش نسبی است یعنی مبتنی بر قبول یک فرضیه دیگر است. امّا اینکه حکما برهانی بر ردّ نظریه ذیمقراطیس از این نظر- یعنی از نظر مرکب بودن از ذرّات- داشته و اقامه می‏کرده‏اند یا نداشته‏اند و اعتمادشان در این جهت به حواسّ بوده است، مطلب دیگری است که بعد درباره آن بحث خواهیم کرد و البتّه بعد خواهیم گفت که حکما از این جهت برهانی نداشته و اقامه نکرده‏اند. حکما برهانی که علیه ذیمقراطیس اقامه کرده‏اند از این جهت نبوده است، بلکه از جهت مدّعای دیگر ذیمقراطیس بوده که می‏گفته است خاصیت ذرّات این است که غیر قابل شکست است. حکما این جهت را با برهان رد کرده‏اند. امّا اینکه جسم محسوس مجموعه‏ای از ذرّات است و یا یک واحد پیوسته است، بدون برهان یعنی با اعتماد به حواس پذیرفته شده است.

ما این مطلب را قبلًا چنین ذکر کرده‏ایم ولی اکنون معتقدیم که حکما این برهان را با توجّه به هر دو جنبه نظریه ذیمقراطیس ذکر کرده‏اند. شیخ در الهیات شفا صفحه 41 و 42 ضمن مقدّمه اوّل برهان «فصل و وصل» یعنی اینکه هر جسمی قابل انقسام بر