فطرت، ص: 15

هم اگر به کار برده می‏شود- چه آگاهانه و چه غیر آگاهانه- بر همین اساس است، چون «تربیت» یعنی رشد دادن و پرورش دادن، و این مبنی بر قبول کردن یک سلسله استعدادها- و به تعبیر امروز یک سلسله ویژگیها- در انسان است.

تربیت با صنعت این تفاوت را دارد که در صنعت، حساب حساب ساختن است؛ یعنی انسان منظوری را ابتدا دارد، بعد، از یک سلسله مواد و اشیاء برای منظور خود استفاده می‏کند در حالی که به خود این مادّه توجه ندارد که با این کاری که روی آن انجام می‏دهد آن را کامل می‏کند یا ناقص؛ مادّه می‏خواهد کامل شود یا ناقص [برای او فرقی نمی‏کند]؛ منظور «من» باید حاصل شود.

یک نجّار و یا یک معمار و بنّا که عملش یک نوع ساختن است هدفش باید تأمین شود، او به این کاری ندارد که این مقدار چوب و آهن و سیمان و امثال اینها را در ذات و طبیعت خودشان پرورش می‏دهد و آنها را تکمیل می‏کند و یا آنها را ناقص می‏کند؛ بلکه اساساً گاهی لازم می‏شود که آن مادّه را ناقص کند برای اینکه برای منظور او به‏

کار بیاید.

امّا یک باغبان در عین اینکه منظور و هدفی دارد و منافعی دارد ولی کار او براساس پرورش دادن طبیعت گل یا گیاه است، یعنی طبیعت گل یا گیاه را در نظر می‏گیرد و راه رشد و کمالی را که در طبیعت برای آن معین شده است می‏شناسد و آن را در همان مسیر طبیعی و به یک معنا فطری خودش پرورش می‏دهد و از آن استفاده می‏کند.

من این مثال را قبلًا هم گفته‏ام: یک وقت انسان گوسفند را به عنوان یک شی‏ء برای خود گوسفند در نظر می‏گیرد و یک وقت