درس‌های اسفار، ج 3، ص: 15

است؟ جسم که غیر از ماده و صورت چیزی نیست و بنابراین نباید نوع جداگانه‏ای به حساب آید. چرا آن را یک امر جداگانه می‏شمارند؟.

پاسخ این است که ماده از آن جهت که ماده است خودش یک نوع مستقل است و صورت از آن جهت که صورت است یک نوع مستقل است ولی همین دو نوع به اعتبار دیگر یک نوع دیگر به وجود می‏آورند و به این اعتبار هیچ کدام نوع نیستند.

ترکیب خاص جسم از ماده و صورت‏

حال مسئله دیگری مطرح است و آن این است که شما می‏گویید جسم در خارج مرکب از ماده و صورت است و ماهیت در ذات خودش مرکب است از جنس و فصل. یک اصل واضح در مورد مرکب این است که هر مرکبی با وجود همه اجزاء پدید می‏آید و با انتفای یکی از اجزاء از بین می‏رود: «الکل یوجد بوجود جمیع الاجزاء و ینتفی بانتفاء احد الاجزاء». سؤال این است که آیا در اینجا هم مطلب از همین قرار است؟ آیا جسم که مرکب است از ماده و صورت، با انتفای هر یک از ایندو، معدوم می‏شود و آیا ماهیت که مرکب است از جنس و فصل، با انتفای هر یک از ایندو معدوم می‏شود؟ یا نه، این یک مرکبی است که یک وضع استثنایی دارد؛ یعنی ممکن است که ماده منتفی شود ولی کل که مرکب است منتفی نشود و یا جنس منتفی شود بدون اینکه کل منتفی شود؟ اگر چنین است آنوقت این سؤال پیش می‏آید که مگر قاعده کلی عقلی «الکل ینتفی بانتفاء احد الأجزاء» استثناپذیر است؟! چگونه است که ماده جزئی از جسم است و با انعدام ماده، جسم معدوم نمی‏شود و چگونه است که جنس جزئی از ماهیت است و در عین حال با انعدام جنس، ماهیت معدوم نمی‏شود؟ جواب این است که این مرکب یک وضع استثنایی دارد ولی در عین حال قاعده عقلی استثنا نخورده است. پس قضیه چیست‏ «1»؟با دو تعبیر می‏توانیم مطلب را بیان کنیم: یکی تعبیری که مرحوم آخوند در متن بر آن تکیه کرده است و دوم، تعبیر دیگری از ایشان که در جای دیگری آمده و حاجی در حاشیه به آن اشاره کرده است‏ «2». تعبیری که در متن آمده این است که علت اینکه با تبدل

______________________________
(1). این مطالب با این توضیح و ترتیب در اینجا ذکر نشده است و من برای اینکه مطلب مفهوم باشد این توضیحات را عرض می‏کنم.

(2). [در کلام استاد بیان دوم کاملًا مشخص نشده است ولی مراد ایشان ظاهراً قاعده «حقیقة الشی‏ء فصله الاخیر» است که در چند صفحه بعد توضیح داده شده است.]