جهان‌بینی توحیدی، ص56

آسمان و هرچه در زمین است (برای انسان) یاد شده است. بدیهی است که در همه این موارد مقصود این است که این امور طوری آفریده شده‏اند که رام انسان و مورد استفاده و بهره‏برداری انسان هستند. در این آیات، همه، سخن از رام بودن اشیاء برای انسان است نه از رام بودن انسان برای اشیاء. ولی در آیه مورد نظر، سخن از رام بودن و مسخّر بودن انسان برای انسان به صورت طرفینی است.

در مفهوم کلمه «تسخیر» معنی اکراه و اجبار نیامده است؛ مثلًا عاشقْ مسخّر معشوق، مرید مسخّر مراد، متعلّم مسخّر معلم و مردم عادی غالباً مسخّر قهرمانان‏اند، ولی مجبور نیستند. لهذا حکمای اسلامی هوشمندانه اصطلاح «فاعلیت بالتّسخیر» را از «فاعلیت بالجبر» تفکیک کرده‏اند. البته در هر اجباری رام کردن هست، ولی هر رام کردنی اجبار نیست.

در اینکه اصطلاح قرآن در مفهوم این کلمه این است شکی نیست، ولی من اکنون نمی‏دانم که این اصطلاح، اصطلاح خاص قرآن است و قرآن برای تفهیم یک حقیقت فوق‏العاده بدیع در جریان خلقت- که فعالیت قوای طبیعی از نوع فاعلیت تسخیری است نه جبری و نه به خود واگذاشته- به مفهوم اصلی کلمه تبلور بخشیده است و یا قبل از قرآن هم این اصطلاح رایج بوده است.

از اینجا معلوم می‏شود که تعبیر برخی کتب لغت مانند المنجد که تسخیر را به معنی «تکلیف غیر بدون اجرت» گرفته‏اند، چقدر نارساست! این لُغَویین اولًا این لغت را تنها در مورد رابطه اجتماعی و اختیاری انسانها به کار برده‏اند و ثانیاً اجبار و اکراه را در مفهوم آن الزاماً وارد کرده‏اند، و حال آنکه قرآن در مورد رابطه تکوینی به کار برده بدون آنکه الزاماً اجبار و اکراه را در مفهوم آن وارد کرده باشد.

آیه مورد نظر رابطه تکوینی انسانها را در زندگی اجتماعی بیان می‏کند که «رابطه تسخیری عموم برای عموم» است و می‏توان گفت از