عرفان حافظ، صفحه:  11

ادعا کند که من روان شناسی عرفانی را می‏توانم بیان کنم و توضیح بدهم. در میان روان شناسان جدید یک نفر است که تا حدی اطلاعات و مطالعاتی در همین زمینه دارد (شاید بیش از یک نفر باشد، من این یک نفر را می‏شناسم) و او فیلسوف و روان شناس معروف آمریکایی ویلیام جیمز است که قریب به زمان ما هم بوده و کتابی هم نوشته است که نام اصلی آن گویا «آزمایشهای عرفانی» بوده است. قسمتی از این کتاب را به زبان فارسی ترجمه کرده‏اند به نام دین و روان و این مرد شخصاً مذهبی و عارف مشرب بوده و روی مراجعه کنندگان خودش بیشتر، از نظر عرفانی مطالعه کرده و سخت هم به حالات روانی عرفانی معتقد است.

به هرحال این یک مسئله فوق العاده عظیمی است. مسئله عرفان عملی مسئله انسان و شناخت انسان است، انسان از اولین مرحله خاکی بودن تا آن مرحله‏ای که قرآن کریم آن را «لقاء اللَّه» می‏نامد (یا ایهَا الْانْسانُ انَّک کادِحٌ الی‏ رَبِّک کدْحاً فَمُلاقیهِ) «1»، از کجا تا کجا!.

اگر کسی بخواهد درباره عرفان حافظ بحث کند، یک قسمت این است که حافظ در این وادی که الآن ما به «وادی ناشناخته» تعبیر کردیم، در وادی سیر و سلوک، چه گامهایی برداشته است و چه حالات و مقاماتی از عرفان را در شعر خودش منعکس کرده است، یعنی در اشعار حافظ از مقامات سیر و سلوکی چه چیزهایی پیدا می‏شود، که اینها را باید انسان دقیقاً ابتدا با آنچه که عرفا در کتبی که در این موضوعْ صریح بیان کرده‏اند تطبیق کند، بعد ببیند که در هر جایی حافظ چه می‏گوید. اینها اصطلاحات خاصی دارند، کلمات خاصی به کار می‏برند و حافظ هم بدون شک تابع همان اصطلاحات و تعبیرات و الفاظ است؛ و بخشی از ارزش حافظ به این

______________________________
(1) انشقاق/ 6