انسان و ایمان، ص9

مطلوب معنوی، ارزش اخلاقی و غیره مطرح نیست. ثانیاً شخصی و فردی است، مربوط است به خودش و حداکثر به جفت و فرزندش. ثالثاً منطقه‏ای است، مربوط است به محیط زیست خودش. رابعاً حالی است و به زمان حال تعلق دارد. یعنی همان محدودیتهایی که بُعد ادراکی وجود حیوان دارد، بُعد خواهشها و گرایشهای وجودش دارد. حیوان از این نظر نیز در محدوده خاصی زندانی است.

حیوان اگر هدفی را تعقیب کند و به سوی غایتی حرکت کند که از این محدوده خارج باشد، مثلًا به نوع تعلق داشته باشد نه به فرد، به آینده تعلق داشته باشد نه به حال- مانند آنچه در بعضی حیوانات اجتماعی از قبیل زنبور عسل مشاهده می‏شود- ناآگاهانه و به حکم غریزه و فرمان مستقیم نیرویی است که او را آفریده و جهان را تدبیر می‏کند.

شعاع آگاهی و سطح خواسته انسان‏

قلمرو انسان، چه در ناحیه آگاهیها و بینشها و شناختها و چه در ناحیه خواسته‏ها و

مطلوبها، بسی وسیع‏تر و گسترده‏تر و متعالی‏تر است.

آگاهی انسان و شناخت او، از ظواهر اشیاء و پدیده‏ها عبور می‏کند و تا درون ذات و ماهیت آنها و روابط و وابستگیهای آنها و ضرورتهای حاکم بر آنها نفوذ می‏نماید. آگاهی انسان نه در محدوده منطقه و مکان، زندانی می‏ماند و نه زنجیره زمان آن را در قید و بند نگه می‏دارد؛ هم مکان را درمی‏نوردد و هم زمان را.

از این رو، هم به ماورای محیط زیست خویش آگاهی پیدا می‏کند تا آنجا که دست به شناخت کرات دیگر می‏یازد، و هم بر گذشته و آینده خویش وقوف می‏یابد، تاریخ گذشته خویش و جهان یعنی تاریخ زمین، آسمان، کوهها، دریاها، گیاهان و جانداران دیگر را کشف می‏کند و درباره آینده تا افقهای