اسلام و نیازهای زمان، جلد 2، صفحه:10

و همزیستی نیست. این [بود] اشکال.

[در جواب‏] به‏طور اجمال می‏گوییم نه اسلام- که می‏گوییم ثابت است- به مفهوم مطلق ثابت است که هیچ گونه تغییری در قوانینش وجود ندارد، و نه شرایط و مقتضیات زمان به این شکل است که غالباً تصور می‏شود که لازمه زمان این است که همه چیز تغییر کند؛ یعنی در اسلام عناصری ثابت و عناصری متغیر وجود دارد، همچنان که در زمان هم عناصری ثابت و عناصری متغیر [وجود دارد]؛ عناصری که باید ثابت بماند و عناصری که باید تغییر کند و آن تغییرها باید در کادر آن عناصر ثابت رخ دهد، و اگر تغییرهای زمانی در کادر آن عناصر ثابت رخ بدهد، تغییرات زمان پیشروی و تکامل است و اگر خارج از آن کادر ثابت صورت بگیرد تغییر هست ولی تکامل نیست، بلکه انحراف و سقوط است.

آیا زمان معصوم است؟

ما- و هیچ کس- زمان را معصوم نمی‏دانیم و تغییرات اجتماعی را دارای عصمت تلقی نمی‏کنیم. این‏جور نیست که هر جامعه‏ای خود به خود و به‏طور خودکار همیشه رو به پیشرفت و ترقی باشد. ما همیشه می‏گوییم «ترقی اجتماعها» و «انحطاط اجتماعها». همین‏طور که ترقی اجتماعها در زمان صورت می‏گیرد، انحطاط اجتماعها هم در زمان صورت می‏گیرد، آن هم تغییری است که در متن زمان صورت می‏گیرد. پس معلوم می‏شود که زمان و جامعه در زمان دوگونه ممکن است تغییر بپذیرد: تغییرهایی که باید آنها را ترقی نامید و تغییرهایی که انحطاط و سقوط است.

حتی ممکن است جامعه‏ای به‏طور نسبی ثابت باشد. ما درباره خیلی از جامعه‏ها می‏گوییم فلان اجتماع اساساً نسبت به چهار قرن پیش تکان نخورده. پس این‏جور هم نیست که هر اجتماعی جبراً و لزوماً محکوم به تغییر باشد، حال یا در جهت ترقی و یا در جهت انحطاط.

همین مطلبِ نسبتاً بدیهی، مطلب را برای ما به شکل دیگری طرح می‏کند که تغییرات زمان یا در مسیر ترقی است یا در مسیر انحطاط و تنزل. پس این سؤال طرح می‏شود که آن مسیری که مسیر ترقی است چیست و آن مسیری که مسیر تنزل‏است چیست؟.

پس ما یک مسیر ترقی داریم، یک کادری داریم که اگر اجتماع در آن کادر تغییر