اسلام و نیازهای زمان، جلد 2، صفحه:12

این، سخن جدیدی نیست. از هزارسال پیش، ما عباراتی به همین معنا و مضمون داریم که علمای اسلام اجتهاد را به عنوان نیروی محرّکه اسلام معرفی کرده‏اند.

می‏گوید:

اجتماعی که بر چنین تصوری از واقعیت بنا شده باشد «1»، باید در زندگی خود مقوله‏های ابدیت و تغییر را با هم سازگار کند.

[مقصودش این است که‏] در جامعه باید این دو خصوصیت باشد: از یک جنبه ابدیت و ثبات و از جنبه دیگر تغییر، از یک وجهه ثابت و از وجهه دیگر متغیر. او معتقد نیست به جامعه‏ای که از هر وجهه‏ای باید ثابت باشد، و هم معتقد نیست به جامعه‏ای که آنچه بر آن حکومت می‏کند فقط تغییر باشد و هیچ وجهه ثابت نداشته باشد.

بایستی که برای تنظیم حیات اجتماعی خود اصولی ابدی در اختیار داشته باشد؛ چه آنچه ابدی و دائمی است، در این جهان تغییر دائمی جای پای محکمی برای ما می‏سازد. ولی چون اصول ابدی به این معنا فهمیده شوند که معارض با هر تغییرند، یعنی معارض با آن چیزی هستند که قرآن آن را یکی از بزرگترین «آیات» خدا می‏داند (که همان تغییر باشد) آن وقت سبب آن می‏شوند که چیزی را که ذاتاً متحرک است از حرکت باز دارند. شکست اروپا در علوم سیاسی و اجتماعی، اصل اول را مجسم می‏سازد (یعنی اینکه نمی‏خواهد به هیچ امر ابدی اعتراف کند) و بی‏حرکتی اسلام در ظرف مدت پانصد سال اخیر، اصل دوم را مجسم می‏سازد. «2»

اصل طرح ما این است که نه اسلام در ذات خودش به‏طور مطلق نامتغیر است (یعنی هیچ جنبه تغییر در آن وجود ندارد) و نه زمان و شرایط زمان این‏طور است که جبراً

______________________________
(1) [منظور اقبال از «چنین تصوری از واقعیت» جملات پیشین خودش است که می‏گوید: چون خدابنیان روحانی نهایی هر زندگی است، وفاداری به خدا، عملًا وفاداری به طبیعت مثالی خود آدمی است. اجتماعی که بر چنین تصوری ...]

(2) احیای فکر دینی در اسلام، ص 169. [عبارات داخل پرانتز از استاد شهید است.]