تعلیم و تربیت در اسلام، ص:190

شده‌اند- دیدم که نوشته است:

همه از مباحثه با ابوالهذیل پرهیز داشتند و ابوالهذیل از تنها کسی که پرهیز داشت هشام بن الحکم بود.

غرض، هشام مرد بسیار قویی بوده است. حضرت موسی بن جعفر علیه السلام مخاطبش هشام بن الحکم است که اصلًا کارش کار عقلی و فنی است. او را بیشتر مؤمن به تعقل و تفکر می‌کند، می‌فرماید: یا هِشامُ! انَّ اللَّهَ تَبارَک وَ تَعالی‌ بَشَّرَ اهْلَ الْعَقْلِ وَ الْفَهْمِ فی کتابِهِ‌ خدا اهل فهم و عقل را در قرآن بشارت داده: فَبَشِّرْ عِبادِ، الَّذینَ یسْتَمِعونَ الْقَوْلَ فَیتَّبِعونَ احْسَنَهُ ... که در آیه شریفه، خاصیت تجزیه و تحلیل و غربال کردن و خوب و بد را از هم جدا نمودن که اصلًا خاصیت عقل همین است [بیان شده‌ است.] خاصیت عقل یکی فرا گرفتن علم و آموختن است، که این مهم نیست؛ از وقتی که شروع می‌کند به تجزیه و تحلیل، و غَثّ و سمین کردن، و تشخیص خوب از بد، و ریز و درشت کردن، از آن وقت عقل به معنی واقعی به کار می‌افتد.

سخن بوعلی سینا

دو جمله خوب از بوعلی سینا در این زمینه هست که هردو در کتاب [اشارات‌] است. یکی اینکه:

مَنْ تَعَوَّدَ انْ یصَدِّقَ بِغَیرِ دَلیلٍ فَقَدِ انْخَلَعَ مِنْ کسْوَةِ الْانْسانِیةِ.

هرکس که عادت کرده حرف را بدون دلیل قبول کند، او از لباس آدمی بیرون رفته؛ یعنی آدم حرف را بدون دلیل نمی‌پذیرد. نقطه مقابلش: کسانی که عادت دارند هرچیزی را بی‌دلیل انکار کنند؛ این هم بد است. می‌گوید:

کلُّ ما قَرَعَ سَمْعَک مِنَ الْعَجائِبِ فَذَرْهُ فی بُقْعَةِ الْامْکانِ ما لَمْ یذُدْک عَنْهُ قائِمُ الْبُرْهانِ.

اگر یک چیز عجیبی شنیدی، مادامی که دلیلی بر امکان یا عدم امکانش نداری رد نکن و